Alajaš Kiš je zbog mentalnih smetnji stavljen pod delimično starateljstvo, što je dovelo do toga da nije mogao da glasa na parlamentarnim izborima 2006. godine jer se prema mađarskim propisima, osobama koje su pod starateljstvom oduzima pravo glasa.

Evropski sud za ljudska prava doneo je odluku kojom je utvrdio da takva apsolutna zabrana prava na glasanje krši pravo na slobodne izbore. Sud je prihvatio da je ovo oblast u kojoj postoji široko polje slobodne procene u određivanju da li ograničavanje prava na glasanje može biti opravdano, a na zakonodavcu je da odluči na koji način će se vršiti procena sposobnosti osoba sa mentalnim invaliditetom da glasaju. Međutim, apsolutna zabrana biračkog prava osobama koje su pod delimičnim starateljstvom, bez obzira na trenutne sposobnosti osobe, ne potpada pod prihvatljivo polje slobodne procene. Pored toga, Sud je ukazao da kada se ograničavanje osnovnih prava odnosi na grupe koje su trpele diskriminaciju u prošlosti, kao što su to osobe sa mentalnim invaliditetom, onda je polje slobodne procene države znatno uže i moraju postojati jaki razlozi za ograničavanja.

Podnosiocu predstavke je u ovom slučaju uskraćeno biračko pravo zbog automatskog i paušalnog ograničenja građanskih prava osobama koje su pod delimičnim starateljstvom. Sud je zauzeo stav da se ne mogu sve osobe sa intelektualnim i mentalnim invaliditetom posmatrati i tretirati kao jedna kategorija, a ograničavanje njihovih prava mora biti predmet detaljnog ispitivanja i individualizovane procene.

Preuzmite presudu u pdf formatu

EVROPSKI SUD ZA LJUDSKA PRAVA

DRUGO ODELJENJE

PREDMET ALAJAŠ KIŠ protiv MAĐARSKE

(ALAJOS KISS v. HUNGARY)

(Predstavka br. 38832/06)

PRESUDA

STRAZBUR

20. maj 2010.

U predmetu Alajaš Kiš (Alajos Kiss) protiv Mađarske, Evropski sud za ljudska prava (Drugo odeljenje) zasedajući u Veću u sastavu:

Fransoaz Tulken (Françoise Tulkens), predsednica,
Ireneu Kabral Bareto (Ireneu Cabral Barreto),
Danuta Jočiena (Danutė Jočienė),
Dragoljub Popović,
Andraš Šajo (András Sajó),
Nona Cocoria (Tsotsoria),
Kristina Pardalos, sudije, i
Sali Dole (Sally Dollé), sekretar Odeljenja,

Nakon većanja zatvorenog za javnost 29. aprila 2010. godine Izriče sledeću presudu, usvojenu istog dana:

POSTUPAK

Predmet je pokrenut na osnovu predstavke (br. 38832/06) koju je Evropskom sudu za ljudska prava (u daljem tekstu: Sud) protiv Republike Mađarske 1. septembra 2006. podneo mađarski državljanin g. Alajaš Kiš (Alajos Kiss) (u daljem tekstu: podnosilac predstavke) na osnovu člana 34 Konvencije za zaštitu ljudskih prava i temeljnih sloboda (u daljem tekstu: Konvencija).
Podnosioca predstavke je zastupao J. Fiala, pravni referent Centra za zastupanje prava osoba s mentalnim teškoćama (Mental Disability Advocacy Center), nevladine organizacije sa sedištem u Budimpešti. Mađarsku Vladu (u daljem tekstu: Vlada) je zastupao L. Helcl (Höltzl), zastupnik, službenik Ministarstva pravde i sprovođenja zakona.
Podnosilac predstavke je tvrdio da je njegovim isključivanjem iz biračkog spiska - propisanim samim Ustavom - samo zato što je stavljen pod delimično starateljstvo prekršen član 3 Protokola br. 1, tumačen samostalno ili u vezi sa članovima 13 i 14 Konvencije.
Predsednik Drugog odeljenja je 26. januara 2009. odlučio da o predstavci obavesti Vladu. Takođe je odlučeno da prihvatljivost i meritum predstavke budu istovremeno razmotreni (član 29, stav 3).
I podnosilac predstavke i Vlada su podneli zapažanja o meritumu (pravilo 59, stav 1 Poslovnika Suda). Obe stranke su pisanim putem odgovorile na zapažanja druge stranke. Pored toga su primljeni komentari trećeg lica, Projekta za invaliditet Pravnog fakulteta Univerziteta Harvard , kojem je 11. maja 2009. predsednik Veća dozvolio da interveniše u pisanoj proceduri (u skladu sa članom 36, stav 2 Konvencije i pravilom 44, stav 2). Na ove komentare je odgovorio podnosilac predstavke, ali ne i tužena Vlada (u skladu sa pravilom 44, stav 5).

ČINJENICE

I OKOLNOSTI SLUČAJA

Podnosilac predstavke je rođen 1954. godine i živi u Rožasentmartonu (Rózsaszentmárton).
Podnosiocu predstavke je 1991. postavljena dijagnoza manijakalne depresije. Stavljen je pod delimično starateljstvo 27. maja 2005. Premda je ova mera doneta na osnovu Građanskog zakonika, kojim se uređuju materijalni i određeni lični odnosi između građana (vidi stav 12 u nastavku), ona je podrazumevala i primenu člana 70(5) Ustava (vidi stav 11 u nastavku) u pogledu podnosioca predstavke, čime mu je oduzeto pravo glasa. U sudskoj odluci je ukazano na to da se on adekvatno stara o sebi ali da ponekad neodgovorno troši novac i da je povremeno agresivan. Podnosilac predstavke se nije žalio na ovu odluku.
Podnosilac predstavke je 13. februara 2006. godine shvatio da je izostavljen iz biračkog spiska sačinjenog u susret predstojećim parlamentarnim izborima. Njegova žalba Izbornoj kancelariji nije urodila plodom.
Podnosilac predstavke se zatim žalio peštanskom Centralnom okružnom sudu. Ovaj sud je njegovu žalbu odbacio 9. marta 2006. Primetio je da, shodno članu 70(5) Ustava, lica pod starateljstvom ne mogu da učestvuju na izborima. Ova odluka je uručena predstavniku podnosioca predstavke 25. aprila 2006.
U međuvremenu su 9. i 23. aprila 2006. održani parlamentarni izbori na kojima podnosilac predstavke nije mogao da učestvuje.

II RELEVANTNO DOMAĆE PRAVO I RAZMATRANI MEĐUNARODNI PRAVNI INSTRUMENTI

Član 70(5) mađarskog Ustava između ostalog propisuje da lica koja su stavljena pod potpuno ili delimično starateljstvo nemaju pravo glasa.
Prema Građanskom zakoniku:

Član 1

„(1) Ovim zakonom se uređuju materijalni i određeni lični odnosi između građana

...“

Član 14

„(4) Sud može da odredi delimično starateljstvo nad punoletnim licima ukoliko su im sposobnosti, neophodne za vođenje njihovih poslova – usled psihičkog stanja, duševne poremećenosti ili patološke zavisnosti – trajno ili povremeno u značajnoj meri umanjene, uopšte ili u odnosu na određenu grupu pitanja.

(5) Ukoliko je sposobnost rasuđivanja samo delimično umanjena, lice pod starateljstvom može nezavisno preduzimati punovažne pravne poslove u svim stvarima u vezi sa kojima sud nije ograničio njegovu sposobnost odlučivanja.

(6) Sud može u potpunosti ograničiti poslovnu sposobnost lica stavljenog pod starateljstvo, naročito u pogledu sledećih pitanja:

i. zahteva vezanih za socijalno osiguranje, socijalne naknade i naknade za nezaposlenost i raspolaganja tim naknadama ili prihodima iz radnog odnosa ... u iznosu koji prevazilazi iznos definisan u stavu (2) c) člana 14/B;

ii. prava raspolaganja pokretnom i nepokretnom imovinom;

iii. preduzimanja određenih pravnih poslova vezanim za porodično pravo, konkretno:

a) pravnim poslovima vezanim za bračnu imovinu ili imovinska prava vezana za registrovanu vanbračnu zajednicu,

b) odlukama u vezi sa utvrđivanjem roditeljstva,

c) određivanjem i menjanjem imena sopstvenog deteta,

d) davanjem saglasnosti na usvajanje deteta;

iv. donošenja odluka materijalne prirode u vezi sa obavezama izdržavanja;

v. sklapanja pravnih poslova u vezi sa najmom stana (zaključivanje i raskid ugovora);

vi. pitanja nasledstva;

vii. pravnih poslova vezanih za smeštanje u stacionarnu instituciju socijalne zaštite;

viii. korišćenja prava na zdravstvene usluge;

ix. određivanja mesta stanovanja.“

Zakon C iz 1997. o izbornom postupku propisuje sledeće:

Evidentiranje punoletnih građana bez prava glasa

Član 17

“(1) Radi utvrđivanja prava glasa, organi navedeni u tačkama a)-c) obaveštavaju centralnu agenciju koja vodi evidenciju ličnih podataka i adresa građana o promenama podataka navedenih u stavu (2)... punoletnih građana bez prava glasa na sledeći način:

a) organ starateljstva ... o određivanju starateljstva kojim se nekom licu ograničava poslovna sposobnost ili se ono iste lišava i o prestanku starateljstva, ...

(2) Obaveštenje iz stava (1) obuhvata sledeće podatke o građaninu:

a) ime i prezime (i devojačko prezime žene),

b) lični identifikacioni broj,

c) razlog lišenja biračkih prava, datum početka i očekivani datum prestanka lišenja.”

Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima osoba sa invaliditetom (Convention on the Rights of Persons with Disabilities, u daljem tekstu: CRPD), koju je Mađarska ratifikovala 20. jula 2007, predviđa sledeće:

Član 1 – Cilj

... „Osobe sa invaliditetom obuhvataju i one koji imaju dugoročna fizička, mentalna, intelektualna ili čulna oštećenja koja u sadejstvu sa raznim preprekama mogu ometati njihovo puno učešće u društvu na jednakoj osnovi sa drugima.“

Član 12 – Ravnopravnost pred zakonom

“ 1. Države ugovornice ponovo potvrđuju da osobe sa invaliditetom imaju pravo da svuda budu priznate pred zakonom, kao i druga lica.

2. Države ugovornice priznaju da osobe sa invaliditetom ostvaruju svoju poslovnu sposobnost ravnopravno sa drugima u svim aspektima života.

3. Države ugovornice preduzimaju odgovarajuće mere kako bi osobama sa invaliditetom omogućile dostupnost pomoći koja im može biti potrebna u ostvarivanju njihove poslovne sposobnosti.

4. Države ugovornice će obezbediti da se svim merama koje se odnose na ostvarivanje poslovne sposobnosti pružaju odgovarajuće i delotvorne garancije radi sprečavanja zloupotrebe shodno međunarodnom pravu ljudskih prava. Takvim garancijama se obezbeđuje da mere koje se odnose na ostvarivanje poslovne sposobnosti poštuju prava, volja i prioriteti te osobe, da ne dovode do sukoba interesa i neprimerenog uticaja, da su srazmerne i prilagođene okolnostima te osobe, u najkraćem mogućem trajanju i da podležu redovnom preispitivanju nadležnog nezavisnog i nepristrasnog organa ili sudskog tela. Garancije će biti srazmerne stepenu u kojem takve mere utiču na prava i interese osobe na koju se odnose...”

Član 29 – Učešće u političkom i javnom životu

“ Države ugovornice jemče osobama sa invaliditetom politička prava i mogućnost da ih uživaju na ravnopravnoj osnovi sa drugima, i obavezuju se da:

(a) Obezbede da osobe sa invaliditetom mogu delotvorno i potpuno da učestvuju u političkom i javnom životu ravnopravno sa drugima, neposredno ili preko slobodno izabranih predstavnika, uključujući i pravo i mogućnost da osobe sa invaliditetom glasaju i budu birane, između ostalog, tako što će:

(i) obezbediti da procedure glasanja, sredstva i materijali budu prikladni, pristupačni i laki za razumevanje i korišćenje;

(ii) štititi prava osoba sa invaliditetom da tajno glasaju na izborima i javnim referendumima bez zastrašivanja, kao i da se kandiduju na izborima, da delotvorno vrše funkcije i obavljaju sve javne dužnosti na svim nivoima vlasti, omogućavajući korišćenje asistivnih i novih tehnologija gde je to prikladno;

(iii) jemčiti slobodno izražavanje volje osoba sa invaliditetom kao birača i u tom cilju, gde je to potrebno, na njihov zahtev, omogućiti da im osoba po njihovom izboru pruži pomoć prilikom glasanja;

(b) Aktivno unapređuju okruženje u kojem osobe sa invaliditetom mogu delotvorno i potpuno da učestvuju u obavljanju javnih poslova bez diskriminacije i ravnopravno sa drugima, i podstiču njihovo učešće u javnim poslovima, uključujući:

(i) učešće u nevladinim organizacijama i udruženjima koji se bave javnim i političkim životom zemlje, kao i u aktivnostima i upravljanju političkim strankama;

(ii) osnivanje i priključivanje organizacijama osoba sa invaliditetom u cilju predstavljanja osoba sa invaliditetom na međunarodnom, državnom, regionalnom i lokalnom nivou.“

Preporuka Komiteta Ministara Saveta Evrope br. R(99)4 Vladama članicama o načelima pravne zaštite punoletnih osoba sa umanjenim sposobnostima (usvojena 23. februara 1999) (u daljem tekstu: Preporuka br. R(99)4) predviđa sledeće:

Načelo br. 3 – Maksimalno očuvanje sposobnosti

„ ... 2. Mere zaštite naročito ne bi trebalo da automatski liše osobu njenog prava da glasa, ili da sačini testament, ili da pristane ili uskrati pristanak na bilo koju medicinsku intervenciju, ili da donosi druge odluke lične prirode uvek kada joj to njena sposobnost dopušta.“

Mišljenje br. 190/2002 Evropske komisije za demokratiju putem zakona (Venecijanska komisija) o Kodeksu dobre prakse u pitanjima izbora (u daljem tekstu: Mišljenje br. 190/2002) predviđa sledeće:

Opšte pravo glasa - 1.1. Pravilo i izuzeci

„i) Može se predvideti mogućnost lišavanja pojedinaca njihovog prava da biraju i da budu birani, ali samo pod uslovom da su ispunjeni sledeći kumulativni uslovi:

ii) takvo lišavanje mora da bude propisano zakonom;

iii) mora se poštovati načelo srazmernosti; uslovi za lišavanje pojedinaca prava da budu birani mogu biti manje strogi nego uslovi za njihovo lišavanje prava glasa;

iv) lišenje mora biti zasnovano na psihičkoj ometenosti ili osudi za ozbiljno krivično delo;

v) Pored toga – uskraćivanje političkih prava ili utvrđivanje psihičke ometenosti moguće je samo na osnovu izričite sudske odluke.“

Preporuka br. R(2006)5 Komiteta ministara Vladama članicama o Akcionom planu Saveta Evrope za unapređenje prava i punog učešća osoba sa invaliditetom u društvu: poboljšanje kvaliteta života ljudi sa invaliditetom u Evropi za period od 2006. do 2015. godine (usvojena 5. aprila 2006) (u daljem tekstu: Preporuka br. R(2006)5) predviđa sledeće:

3.1. Akciona stavka br. 1: Učešće u političkom i javnom životu

3.1.3. Specifične akcije država članica

„ ... iii. obezbediti da nijednoj osobi sa invaliditetom ne bude uskraćeno pravo da glasa ili da se kandiduje na izborima na osnovu invaliditeta,; ...“

ZAKON

I NAVODNA POVREDA ČLANA 3 PROTOKOLA BR. 1 UZ KONVENCIJU

Podnosilac predstavke se žalio da oduzimanje njegovog prava glasa jer se nalazi pod delimičnim starateljstvom zbog manijakalne depresije predstavlja neopravdano lišenje prava glasa za koje ne postoji nijedan pravni lek, s obzirom na to da je propisano Ustavom, kao i da je po svojoj prirodi diskriminatorno. Pozvao se na član 3 Protokola br. 1, tumačen samostalno ili u vezi sa članovima 13 i 14 Konvencije.
Vlada je osporila ove argumente.
Sud smatra da ova predstavka podleže razmatranju shodno članu 3 Protokola br. 1 (vidi, mutatis mutandis, predmet Herst protiv Ujedinjenog kraljevstva (br.2) (Hirst v. the United Kingdom (no. 2), br. 74025/01, st. 53 i 54, od 30. marta 2004) po kojem:

„Visoke strane ugovornice se obavezuju da u primerenim vremenskim razmacima održavaju slobodne izbore s tajnim glasanjem, pod uslovima koji obezbeđuju slobodno izražavanje mišljenja naroda pri izboru zakonodavnih tela.“

A. Prihvatljivost

Vlada je tvrdila da predstavka treba da bude odbijena jer nisu iscrpljeni domaći pravni lekovi, s obzirom na to da se podnosilac predstavke nije žalio na stavljanje pod starateljstvo (vidi gore, stav 7).
Podnosilac predstavke je tvrdio da je prihvatio kao nužno stavljanje pod delimično starateljstvo zbog svog duševnog oboljenja i da se stoga nije žalio na odluku Centralnog okružnog suda. Ova predstavka je podneta isključivo sa ciljem da ospori činjenicu da je kao lice pod starateljstvom automatski izgubio pravo glasa. Osporavanje starateljstva ne bi predstavljalo delotvoran lek za ovaj problem: postupak stavljanja pod starateljstvo se sam po sebi ne tiče prava lica da glasa. Podnosilac predstavke bi ponovo dobio pravo glasa samo ukoliko bi u potpunosti povratio poslovnu sposobnost, što, međutim, niti je moguće (jer pati od psihičkog invaliditeta) niti poželjno (jer bi izgubio pravnu zaštitu koju mu starateljstvo pruža).
Sud primećuje da je podnosilac predstavke prihvatio neophodnost da bude stavljen pod delimično starateljstvo i da se stoga na njega nije ni žalio. Primećuje da predmet ove predstavke nije mera starateljstva već njena automatska posledica propisana Ustavom (vidi gore, stav 11), konkretno oduzimanje prava glasa podnosiocu predstavke. Vlada nije ukazala ni na jedan pravni lek za potonje pitanje. Sledi da predstavka ne može biti odbijena jer nisu iscrpljeni domaći pravni lekovi. Štaviše, ona nije očigledno neosnovana u smislu člana 35 stav 3 Konvencije ili neprihvatljiva po bilo kom drugom osnovu. Ona stoga mora biti proglašena prihvatljivom.

B. Meritum

1. Podnesci stranaka

a. Vlada

Vlada je tvrdila da prava iz člana 3 Protokola br. 1 nisu apsolutna i da pod određenim uslovima mogu biti ograničena. Države ugovornice mogu u svom nacionalnom zakonodavstvu utvrditi uslove pod kojim se ostvaruje aktivno i pasivno biračko pravo i uživaju široko polje slobodne procene u tom pogledu, premda ti uslovi ne smeju ograničiti prava u pitanju u meri koja bi uticala na samu njihovu suštinu. Osnov za oduzimanje prava glasa (član 70(5) Ustava, vidi gore, stav 11) je inkorporiran u Ustav Zakonom br. 31 iz 1989. godine. Prema obrazloženju ovog Zakona, on ima za cilj da uredi osnovna prava i obaveze u duhu međunarodnih instrumenata zaštite ljudskih prava, uključujući Univerzalnu deklaraciju o ljudskim pravima i Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima.
Uobičajeno je da Vlade, kada odlučuju o tome ko ima pravo glasa, određuju minimalnu starosnu granicu, koja je obično ista kao i uzrast u kojem se stiče punoletstvo, čime se automatski uskraćuje pravo glasa svim maloletnim državljanima (iako se, na osnovu procena u pojedinim slučajevima može utvrditi da su neki maloletnici dovoljno zreli da učestvuju u javnim poslovima). Cilj je obezbediti da samo državljani koji su sposobni da procenjuju posledice svojih odluka i da donose svesne i razumne odluke, i koji su stekli ostala prava vezana za godinu sticanja punoletstva treba da učestvuju u javnim poslovima.
Uskraćivanje prava glasa licima pod starateljstvom teži istom legitimnom cilju. Ova lica, premda punoletna, nisu sposobna da rukovode svojim poslovima, uključujući i korišćenje prava glasa, usled svog psihičkog stanja, duševne poremećnosti ili patološke zavisnosti. Kada je ocenjivao da li da podnosioca predstavke stavi pod starateljstvo, okružni sud je prilikom odlučivanja imao u vidu da će podnosiocu predstavke biti oduzeto pravo glasa ako bude stavljen pod starateljstvo, u skladu sa ustavnim pravilom kojim se pravo glasa oduzima državljanima koji nisu sposobni da procene posledice svojih odluka ili da donose svesne ili razumne odluke.
Pored toga, po mišljenju Vlade, zabrana na koju se podnosilac predstavke žali je u skladu sa Mišljenjem br. 190/2002 (vidi stav 16 gore) Venecijanske komisije i stoga se ne može smatrati nesrazmernom, utoliko pre jer će podnosilac predstavke zakonom povratiti pravo glasa ako tokom jednog od periodičnih sudskih preispitivanja njegovog stanja bude ukinuto starateljstvo nad njim ili ako bude odobren zahtev podnosioca predstavke u istom tom cilju, s obzirom na poboljšanje njegovog psihičkog stanja.

b. Podnosilac predstavke

Podnosilac predstavke je u načelu prihvatio da ograničenje u pitanju ima legitimni cilj, kao što je Vlada navela (vidi stavove 25 i 26 gore) ali se nije složio sa mišljenjem da ljudi pod starateljstvom opšte uzev ne mogu donositi odgovorne odluke kakve učešće na izborima zahteva. On je, međutim, tvrdio da Vlade treba da uživaju usko polje slobodne procene u pogledu ovog pitanja, jer svako isključivanje ljudi sa invaliditetom iz javnog života u suštini mora biti podvrgnuto detaljnom ispitivanju usaglašenosti sa relevantnim međunarodnim zahtevima vezanim za ljudska prava, naročito u odsustvu suštinske rasprave o primerenosti takve mere na nacionalnom nivou. Dodao je da istorijske ili političke specifičnosti pojedinih izbornih sistema ne igraju nikakvu ulogu kada su u pitanju biračka prava osoba sa invaliditetom.
Podnosilac predstavke je takođe tvrdio da ovo ograničenje pogađa 0,75% mađarskog stanovništva koje je dovoljno staro da glasa, što predstavlja prilično veliku grupu. U odgovor na argument Vlade pomenut u stavu 25 gore, naglasio je da postoje značajne razlike između maloletnika i osoba sa invaliditetom, od kojih je najvažnija ta da, dok bi pojedinačna procena zrelosti svih maloletnika nerazumno opteretila vlasti, isto se ne može reći i za sposobnost glasanja punoletnih osoba pod starateljstvom, čiji se status u svakom slučaju određuje u pojedinačnim sudskim postupcima.
Takođe je tvrdio da sudskoj odluci koja je dovela do njegovog stavljanja pod starateljstvo nije prethodilo nikakvo posebno detaljno ispitivanje kojim bi se uspostavila veza između njegovog psihičkog oboljenja i njegove sposobnosti da glasa. Po njegovom mišljenju, takva veza zaista ne postoji, jer njegovo stanje ni na koji način ne ometa njegovu sposobnost snalaženja u političkim pitanjima. Odsustvo takvog ispitivanja bi se moglo objasniti činjenicom da okružni sud ionako nije imao nikakvu slobodu odlučivanja u tom pogledu, pošto je takvo ograničenje neposredno propisano Ustavom. Mađarsko zakonodavstvo se po ovome razlikuje od zakona nekoliko Vlada članica Saveta Evrope, uključujući Nemačku, Austriju, Švajcarsku, Francusku, Italiju, Švedsku i Španiju, u kojima lica pod delimičnim starateljstvom mogu da glasaju.
U pogledu međunarodnog prava, podnosilac predstavke je, u odgovoru na argument Vlade pomenut u stavu 27 gore, tvrdio da Mišljenje br. 190/2002 u stvari ne reguliše pitanje oduzimanja prava glasa osobama pod starateljstvom, te da se to ne može tumačiti kao dozvoljavanje opšteg i automatskog oduzimanja prava glasa osobama pod starateljstvom. Ukazao je na načelo 3.2 Preporuke br. R(99)4 (vidi gore, stav 15) i članove 12 i 29 CRPD (vidi gore, stav 14).
Podnosilac predstavke je zatim odbacio kao zastareo pristup Vlade po kojem nijedno lice sa intelektualnim i psiho-socijalnim smetnjama kom je određeno starateljstvo nije sposobno da samostalno donosi odluke. Po njegovom mišljenju, savremeno zakonodavstvo prihvata da sposobnost odlučivanja osoba sa intelektualnim ili psihičkim invaliditetom treba da bude priznata u što većoj meri, naročito u oblasti prava glasa. Ovaj se pristup odražava u trendovima u međunarodnom pravu, kao što je CRPD (vidi gore stav 14). Ukoliko se prihvati da je opšta i automatska zabrana prava glasa osobama pod starateljstvom opravdana jer one na osnovu svog pravnog statusa nisu sposobne da donose svesne i razumne odluke i nisu sposobne da glasaju, onda bi velika grupa državljana bila lišena zaštite koju pruža član 3 Protokola br. 1, bez potrebnog uzimanja u obzir njihovih pojedinačnih okolnosti. Ovo nije u skladu sa sudskom praksom Suda o ovoj materiji (vidi predmet Herst protiv Ujedinjenog kraljevstva (br. 2) [GC], br. 74025/01, ECHR 2005-IX).
Podnosilac predstavke na kraju tvrdi da osporeno ograničenje može biti zamenjeno manje restriktivnom alternativom, kao što je omogućavanje sudovima da rešavaju ovo konkretno pitanje tokom postupka stavljanja pod starateljstvo ili uvođenje posebnog postupka tokom kojeg će se ocenjivati sposobnost lica stavljenog pod starateljstvo da glasa.

c. Treće lice

Treće lice je naglasilo da zabrana o kojoj je reč ne samo da nije u saglasnosti sa Preporukom br. R(2006)5 (vidi stav 17 gore), već da takođe nije u saglasnosti ni sa članovima 12 i 29 CRPD (vidi stav 14 gore), koja predstavlja prvi pravno obavezujući instrument u međunarodnom pravu koji jemči sveobuhvatnu zaštitu prava osoba sa invaliditetom. Ova konvencija, koju je Evropska zajednica potpisala 30. marta 2007, predstavlja praksu evropskih Vlada koju treba imati u vidu prilikom tumačenja člana 3 Protokola br. 1.

d. Komentari podnosioca predstavke na intervenciju trećeg lica

Podnosilac predstavke se složio sa trećim licem o tome da prava osoba sa invaliditetom zajemčena Konvencijom treba tumačiti u svetlu CRPD (vidi stav 14 gore). On smatra da ima psihički invaliditet i da kao takav treba da uživa zaštitu koju pruža CRPD. Ograničenje koje mu je nametnuto nije u skladu sa duhom i tekstom CRPD, naročito članovima 12 i 29 ove konvencije.

2. Ocena Suda

a. Opšta načela

Sud se poziva na svoju sudsku praksu po ovom pitanju, iznetu u kratkim crtama u presudi u predmetu Herst protiv Ujedinjenog kraljevstva (br. 2) [GC], (op.cit.):

„57. Sud je utvrdio da [član 3 Protokola br. 1] jemči pojedinačna prava, uključujući pravo lica da bira i bude birano (vidi predmet Matju-Moin i Klerfe protiv Belgije (Mathieu-Mohin and Clerfayt v. Belgium), presuda doneta 2. marta 1987, Serija A br. 113, str. 22-23, st. 46-51). ...

58. Prava zajemčena članom 3 Protokola br. 1 su od suštinskog značaja za uspostavljanje i održavanje temelja delotvorne i suštinske demokratije u kojoj vlada vladavina zakona. ...

59. ... [P]ravo glasa nije privilegija. U dvadeset i prvom veku, pretpostavka u demokratskoj Vladi mora ići u korist inkluzije... Opšte pravo glasa je postalo osnovno načelo (vidi gorenavedeni predmet Matju-Moin i Klerfe protiv Belgije, str. 23, stav 51, u kom se navodi predmet X protiv Nemačke (X v. Germany), br. 2728/66, odluka Komisije od 6. oktobra 1967, Zbornik 25, str. 38-41).

60. Prava ustanovljena članom 3 Protokola br. 1, međutim, nisu apsolutna. Ima prostora za inherentna ograničenja, a državama ugovornicama mora biti dato polje slobodne procene u toj oblasti.

61... Sud ponovo potvrđuje da je to polje u ovoj oblasti široko (vidi gorenavedeni predmet Matju-Moin i Klerfe protiv Belgije, str. 23, stav 52, i presudu donetu u skorije vreme u predmetu Metjuz protiv Ujedinjenog kraljevstva (Matthews v. the United Kingdom) [GC], br. 24833/94, stav 63, ECHR 1999-I; takođe vidi predmet Labita protiv Italije (Labita v. Italy) [GC], br. 26772/95, stav 201, ECHR 2000-IV, i predmet Podkolzina protiv Letonije (Podkolzina v. Latvia), br. 46726/99, stav 33, ECHR 2002-II). ...

62. Međutim, na Sudu je da u krajnjem slučaju utvrdi da li su poštovani zahtevi iz člana 3 Protokola br. 1; on mora da bude uveren da uslovi ne ograničavaju prava o kojima je reč u meri u kojoj zadiru u njihovu samu suštinu i lišavaju ih delotvornosti; da su oni uvedeni radi postizanja legitimnog cilja; i da sredstva koja su iskorišćena nisu nesrazmerna (vidi Matju-Moin i Klerfe protiv Belgije, str. 23, stav 52). Naročito, nijedan od uvedenih uslova ne sme da ometa slobodno izražavanje naroda pri izboru zakonodavnih tela – drugim rečima, oni moraju da odražavaju ili da ne budu suprotni brizi za očuvanje integriteta i delotvornosti izbornog postupka koji ima za cilj da utvrdi volju ljudi putem opšteg prava glasa. Na primer, može se predvideti uvođenje minimalne starosne granice kako bi se obezbedila zrelost onih koji učestvuju u izbornom procesu, ili, u nekim okolnostima, pravo glasa može biti uslovljeno određenim kriterijumima, kao što je mesto stanovanja, kako bi se identifikovali oni koji imaju dovoljno postojane ili bliske veze sa dotičnom zemljom ili neke interese u njoj (vidi predmet Hilbe protiv Lihtenštajna (Hilbe v. Lichtenstein) (odluka), br. 31981/96, ECHR 1999-VI, i predmet Melničenko protiv Ukrajine (Melnychenko v. Ukraine), br. 17707/02, stav 56, ECHR 2004-X). Svako odstupanje od načela opšteg prava glasa nosi sa sobom opasnost podrivanja demokratskog legitimiteta zakonodavnog tela koje je na taj način izabrano kao i zakona koje donosi. Isključivanje bilo koje grupe ili kategorije opšteg stanovništva shodno tome mora biti usklađeno sa osnovnim ciljevima člana 3 Protokola br. 1 (vidi, mutatis mutandis, Aziz protiv Kipra (Aziz v. Cyprus), br. 69949/01, stav 28, ECHR 2004-V).”

b. Primena tih načela na ovaj slučaj

Sud će stoga utvrditi da li mera u pitanju teži ka postizanju legitimnog cilja na srazmeran način kojim se uzimaju u obzir gorenavedena načela.

(i) Legitimni cilj

Sud ističe da, za razliku od ostalih odredbi Konvencije, član 3 Protokola br. 1 ne navodi i ne ograničava ciljeve čijem ostvarenju ograničenje mora da teži i da stoga širok dijapazon ciljeva može biti u skladu sa članom 3. Vlada je tvrdila da mera na koju se podnosilac predstavke žali teži postizanju legitimnog cilja da obezbedi da samo državljani koji su sposobni da procene posledice svojih odluka i donose svesne i razumne odluke učestvuju u javnim poslovima (vidi stavove 25 i 26 gore). Podnosilac predstavke je prihvatio ovaj stav (vidi stav 28) i Sud ne vidi nijedan razlog zbog kojeg bi zauzeo drugačije stanovište. Stoga smatra da mera teži postizanju legitimnog cilja.

(ii) Srazmernost

Sud primećuje da ograničenje u pitanju ne pravi razliku između lica pod potpunim i lica pod delimičnim starateljstvom (vidi stav 11 gore) i da se to ograničenje ukida nakon prestanka starateljstva (vidi tvrdnju Vlade u stavu 27 gore, koju podnosilac predstavke nije osporio). Sud, međutim, prima k znanju tvrdnju podnosioca predstavke pomenutu u stavu 29 gore, koju Vlada nije osporila, a prema kojoj je na nediskriminatoran način oduzeto pravo glasa 0,75% mađarskog stanovništva dovoljno starog da glasa, zato što se nalazi pod starateljstvom. Sud smatra da ovo predstavlja značajan deo stanovništva i da se ne može tvrditi da su posledice zabrane zanemarljive.
Vlada se pozvala na polje slobodne procene i tvrdila da se zakonodavnom telu mora dozvoliti da uspostavlja pravila koja obezbeđuju da samo oni koji su sposobni da procenjuju posledice svojih odluka i donose svesne i razumne odluke mogu da učestvuju u javnim poslovima.
Sud prihvata da je ovo oblast u kojoj, opšte uzev, nacionalnom zakonodavnom telu treba odobriti široko polje slobodne procene prilikom utvrđivanja da li ograničenja prava glasa mogu biti opravdana u savremenom dobu, i, ako je to slučaj, kako postići pravednu ravnotežu prilikom odlučivanja. Naročito je na zakonodavnom telu da odluči o tome kakav je postupak pogodan za procenjivanje sposobnosti osoba sa psihičkim invaliditetom da glasaju. Sud primećuje da nema dokaza da je mađarsko zakonodavno telo ikada pokušalo da odmeri suprotstavljene interese ili da proceni srazmernost postojećeg ograničenja.
Sud, međutim, ne može da prihvati da apsolutna zabrana glasanja svakoj osobi pod delimičnim starateljstvom, ne uzimajući u obzir njene stvarne sposobnosti, potpada pod prihvatljivo polje slobodne procene. Zaista, premda Sud ponavlja da je ovo polje slobodne procene široko, ono nije neograničeno (v. Herst protiv Ujedinjenog kraljevstva (br. 2) [GC], cit, stav 82). Pored toga, ako se neko ograničenje temeljnih prava odnosi na neku posebno ugroženu grupu u društvu, koja je bila izložena značajnoj diskriminaciji u prošlosti, kao što su osobe sa psihičkim invaliditetom, onda je polje slobodne procene za Vladu u značajnoj meri uže i ona mora imati jake razloge za takva ograničenja (uporedi sa primerima onih prema kojima se postupa na drugačiji način zbog njihovog roda - Abdulaziz, Kabales i Balkandali protiv Ujedinjenog Kraljevstva (Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. the United Kingdom), 28. maj 1985, stav 78, Serija A br. 94, rase - D.H. i ostali protiv Republike Češke (D.H. and Others v. the Czech Republic) [GC], br. 57325/00, stav 182, ECHR 2007-..., ili seksualne orijentacije - E.B. protiv Francuske (E.B. v. France) [GC], br. 43546/02, stav 94, ECHR 2008-...). Razlog za ovakav pristup, koji dovodi u pitanje određene klasifikacije same po sebi, leži u tome što su takve grupe tokom istorije bile izložene predrasudama, što je uzrokovalo trajne posledice koje su dovele do njihove izopštenosti iz društva. Takve predrasude mogu podrazumevati stereotipe u obliku zakona koji zabranjuju pojedinačnu ocenu njihovih sposobnosti i potreba (poredi sa predmetom Štukaturov protiv Rusije (Shtukaturov v. Russia), br. 44009/05, stav 95, 27. mart 2008).
Podnosilac predstavke je u ovom slučaju izgubio pravo glasa zbog uvođenja automatskog, opšteg ograničenja prava glasa osobama pod delimičnim starateljstvom. On stoga može da tvrdi da je bio žrtva te mere. Sud ne može da nagađa da li bi podnosilac predstavke bio lišen prava glasa čak i da je uvedeno manje restriktivno ograničenje prava osoba sa psihičkim smetnjama u skladu sa zahtevima člana 3 Protokola br. 1 (vidi mutatis mutandis predmet Herst protiv Ujedinjenog kraljevstva (br. 2), cit, st. 48-52).
Sud dalje smatra da postupanje prema osobama sa intelektualnim ili psihičkim invaliditetom kao prema jedinstvenoj kategoriji predstavlja nepouzdanu klasifikaciju i da ograničavanje njihovih prava mora biti predmet strogog i detaljnog ispitivanja. Ovaj pristup postoji i u drugim pomenutim instrumentima međunarodnog prava (vidi stavove 14-17). Sud stoga zaključuje da se nediskriminatorno oduzimanje prava glasa bez pojedinačne sudske ocene, zasnovano isključivo na nekom psihičkom invaliditetu koji iziskuje delimično starateljstvo ne može smatrati kompatibilnim sa legitimnim osnovama za ograničavanje prava glasa.

Shodno tome je došlo do povrede člana 3 Protokola br. 1 uz Konvenciju.

II PRIMENA ČLANA 41 KONVENCIJE

Član 41 Konvencije predviđa:

„Kada Sud utvrdi prekršaj Konvencije ili protokola uz nju, a unutrašnje pravo Visoke strane ugovornice u pitanju omogućava samo delimičnu odštetu, Sud će, ako je to potrebno, pružiti pravično zadovoljenje oštećenoj stranci.“

A. Šteta

Podnosilac predstavke je zahtevao 10.000 evra (EUR) na ime nematerijalne štete.
Vlada je osporila ovaj zahtev.
Sud smatra da je podnosilac predstavke sigurno pretrpeo određenu nematerijalnu štetu i dosuđuje mu na pravičnoj osnovi 3.000 EUR po ovoj stavci.

B. Troškovi i izdaci

Podnosilac predstavke je takođe zahtevao 7.500 EUR za troškove i izdatke koje je imao pred domaćim vlastima i Sudom. Ovaj iznos pokriva 75 radnih sati, koliko je, prema fakturi koju je njegov zastupnik podneo, bilo potrebno za pripremu predmeta, po tarifi od 100 EUR na sat.
Vlada je osporila ovaj zahtev.
Prema sudskoj praksi Suda, podnosilac predstavke ima pravo na naknadu troškova i izdataka samo ako dokaže da su oni bili stvarni, neophodni i razumni u pogledu iznosa. U ovom predmetu, uzevši u obzir dokumenta u njegovom posedu i gorenavedene kriterijume, Sud smatra razumnim da dosudi iznos od 5.000 EUR koji pokriva troškove po svim stavkama.

C. Zatezna kamata

Sud smatra da kamata treba da bude zaračunata po stopi jednakoj graničnoj aktivnoj kamatnoj stopi Evropske centralne banke uvećanoj za tri procentna poena.

SUD IZ OVIH RAZLOGA JEDNOGLASNO

Proglašava predstavku prihvatljivom;
Zaključuje da je došlo do povrede člana 3 Protokola br. 1 uz Konvenciju;
Zaključuje

(a) da je tužena država dužna da u roku od tri meseca od dana pravosnažnosti presude u skladu sa članom 44, stav 2 Konvencije podnosiocu predstavke isplati sledeće iznose, preračunate u mađarske forinte po stopi koja važi na dan isplate:

(i) 3.000 EUR (tri hiljade evra) kao i sve poreze naplative podnosiocu predstavke na pomenuti iznos, na ime naknade nematerijalne štete;

(ii) 5.000 EUR (pet hiljada evra), kao i sve poreze naplative podnosiocu predstavke na pomenuti iznos na ime troškova i izdataka;

(b) da od isteka gore navedena tri meseca do isplate bude zaračunata zatezna kamata na navedene iznose po stopi jednakoj graničnoj aktivnoj kamatnoj stopi Evropske centralne banke uvećanoj za tri procentna poena;

Odbacuje ostatak zahteva podnosioca predstavke za pravično zadovoljenje.

Sačinjeno na engleskom i francuskom jeziku i prosleđeno pisanim putem 20. maja 2010, u skladu sa pravilom 77 st. 2 i 3 Poslovnika Suda.

Sali Dole Fransoaz Tulken

sekretar predsednica

___________________________

Ovaj prevod je realizovan uz podršku Fondacije za ljudska prava Saveta Evrope (www.coe.int/humanrightstrustfund ).

Prevod presude preuzet sa https://hudoc.echr.coe.int/

SECOND SECTION

CASE OF ALAJOS KISS v. HUNGARY

(Application no. 38832/06)

JUDGMENT

STRASBOURG

20 May 2010

FINAL

20/08/2010

This judgment has become final under Article 44 § 2 of the Convention. It may be subject to editorial revision

In the case of Alajos Kiss v. Hungary, The European Court of Human Rights (Second Section), sitting as a Chamber composed of:

Françoise Tulkens, President,
Ireneu Cabral Barreto,
Danutė Jočienė,
Dragoljub Popović,
András Sajó,
Nona Tsotsoria,
Kristina Pardalos, judges,
and Sally Dollé, Section Registrar,

Having deliberated in private on 29 April 2010, Delivers the following judgment, which was adopted on that date:

PROCEDURE

1. The case originated in an application (no. 38832/06) against the Republic of Hungary lodged with the Court under Article 34 of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (“the Convention”) by a Hungarian national, Mr Alajos Kiss (“the applicant”), on 1 September 2006.

2. The applicant was represented by Mr J. Fiala, Legal Officer of the Mental Disability Advocacy Center, a non-governmental organisation with its seat in Budapest. The Hungarian Government (“the Government”) were represented by Mr L. Höltzl, Agent, Ministry of Justice and Law Enforcement.

3. The applicant alleged that his exclusion – required by the Constitution itself – from the electoral register solely on the strength of his placement under partial guardianship amounted to a violation of Article 3 of Protocol No. 1, read alone or in conjunction with Articles 13 and 14 of the Convention.

4. On 26 January 2009 the President of the Second Section decided to give notice of the application to the Government. It was also decided to examine the merits of the application at the same time as its admissibility (Article 29 § 3).

5. 6. The applicant and the Government each filed observations on the merits (Rule 59 § 1 of the Rules of Court). The parties replied in writing to each other's observations. In addition, third-party comments were received from the Harvard Law School Project on Disability, which had been granted leave by the President of the Chamber to intervene in the written procedure (Article 36 § 2 of the Convention and Rule 44 § 2) on 11 May 2009. The applicant, but not the respondent Government, replied to those comments (Rule 44 § 5).

THE FACTS

I. THE CIRCUMSTANCES OF THE CASE

6. The applicant was born in 1954 and lives in Rózsaszentmárton.

7. In 1991 the applicant was diagnosed with manic depression. On 27 May 2005 he was placed under partial guardianship. Although this measure was based on the Civil Code which deals with the pecuniary and certain personal relations of citizens (see paragraph 12 below), it nevertheless also attracted the application of Article 70(5) of the Constitution (see paragraph 11 below) to the applicant, excluding him from the right to vote. In the underlying court decision it was noted that he took care of himself adequately but sometimes wasted money in an irresponsible fashion and was occasionally aggressive. The applicant did not appeal against this decision.

8. On 13 February 2006 the applicant realised that he had been omitted from the electoral register drawn up in view of the upcoming legislative elections. His complaint to the Electoral Office was to no avail.

9. The applicant further complained to the Pest Central District Court. On 9 March 2006 this court dismissed his case. It observed that, under Article 70(5) of the Constitution, those under guardianship could not participate in elections. This decision was served on the applicant's representative on 25 April 2006.

10. In the meantime, legislative elections took place on 9 and 23 April 2006, in which the applicant could not participate.

II. RELEVANT DOMESTIC LAW AND THE INTERNATIONAL LEGAL INSTRUMENTS CONSIDERED

11. Article 70(5) of the Hungarian Constitution provides inter alia that persons placed under total or partial guardianship do not have a right to vote.

12. The Civil Code provides:

Section 1

“(1) This Act regulates the pecuniary and certain personal relations of citizens ...”

Section 14

“(4) Persons of legal age may be placed under partial guardianship by a court if their faculties necessary to conduct their affairs are – owing to their mental state, unsound mind or pathological addiction – permanently or recurrently diminished to a great extent in general or in relation to certain groups of matters.

(5) If the limitation of discretionary ability is only partial, the person under guardianship may make valid legal statements independently in all matters in relation to which the court did not limit his/her capacity in its decision.

(6) The court may limit the full capacity of a person placed under guardianship in particular in respect of the following groups of matters:

i. requests of social security, social and unemployment benefits and disposition over such benefits or over income deriving from employment ... exceeding the amount defined in paragraph (2) c) of section 14/B;

ii. right of disposition concerning moveable and real property;

iii. making certain legal statements in family law matters, namely:

a) legal statements concerning matrimonial property rights or property rights related to a registered partnership,

b) making statements in relation to the establishment of parentage,

c) defining the name of one's child and its alteration,

d) giving consent to the adoption of one's child;

iv. taking pecuniary decisions in relation to maintenance obligations;

v. making legal statements in relation to residential leases (conclusion and termination of the contract);

vi. inheritance matters;

vii. legal statements concerning placement in an in-house social institution;

viii. disposing of rights related to health services;

ix. determination of place of residence.”

13. Act no. C of 1997 on Election Procedure provides as follows:

Registration of citizens of legal age without the right to vote

Section 17

“(1) In order to establish the right to vote, the organs listed under points a)-c) keep informed the central agency, managing the register of citizens' personal data and addresses, of the changes occurring in the data, specified in paragraph (2), of ... citizens of legal age without the right to vote, as follows:

a) the office of guardians ... on placement under guardianship limiting or excluding legal capacity, and on the termination of guardianship, ...

(2) The communication described under paragraph (1) includes the citizen's:

a) first and last name (for women, also maiden name),

b) personal identification number,

c) the reason for exclusion from the exercise of voting rights, its beginning date and expected end date.”

14. The United Nations Convention on the Rights of Persons with Disabilities (the “CRPD”), which was ratified by Hungary on 20 July 2007, provides as follows:

Article 1 - Purpose

... “Persons with disabilities include those who have long-term physical, mental, intellectual or sensory impairments which, in interaction with various barriers, may hinder their full and effective participation in society on an equal basis with others.”

Article 12 - Equal recognition before the law

“1. States Parties reaffirm that persons with disabilities have the right to recognition everywhere as persons before the law.

2. States Parties shall recognize that persons with disabilities enjoy legal capacity on an equal basis with others in all aspects of life.

3. States Parties shall take appropriate measures to provide access by persons with disabilities to the support they may require in exercising their legal capacity.

4. States Parties shall ensure that all measures that relate to the exercise of legal capacity provide for appropriate and effective safeguards to prevent abuse in accordance with international human rights law. Such safeguards shall ensure that measures relating to the exercise of legal capacity respect the rights, will and preferences of the person, are free of conflict of interest and undue influence, are proportional and tailored to the person's circumstances, apply for the shortest time possible and are subject to regular review by a competent, independent and impartial authority or judicial body. The safeguards shall be proportional to the degree to which such measures affect the person's rights and interests. ...”

Article 29 - Participation in political and public life

“States Parties shall guarantee to persons with disabilities political rights and the opportunity to enjoy them on an equal basis with others, and shall undertake to:

a. Ensure that persons with disabilities can effectively and fully participate in political and public life on an equal basis with others, directly or through freely chosen representatives, including the right and opportunity for persons with disabilities to vote and be elected, inter alia, by:

i. Ensuring that voting procedures, facilities and materials are appropriate, accessible and easy to understand and use;

ii. Protecting the right of persons with disabilities to vote by secret ballot in elections and public referendums without intimidation, and to stand for elections, to effectively hold office and perform all public functions at all levels of government, facilitating the use of assistive and new technologies where appropriate;

iii. Guaranteeing the free expression of the will of persons with disabilities as electors and to this end, where necessary, at their request, allowing assistance in voting by a person of their own choice;

b. Promote actively an environment in which persons with disabilities can effectively and fully participate in the conduct of public affairs, without discrimination and on an equal basis with others, and encourage their participation in public affairs, including:

i. Participation in non-governmental organizations and associations concerned with the public and political life of the country, and in the activities and administration of political parties;

ii. Forming and joining organizations of persons with disabilities to represent persons with disabilities at international, national, regional and local levels.”

15. The Council of Europe Recommendation R(99)4 of the Committee of Ministers to Member States on Principles Concerning the Legal Protection of Incapable Adults (adopted on 23 February 1999) (“Recommendation R(99)4”) provides as follows:

Principle 3 – Maximum preservation of capacity

“... 2. In particular, a measure of protection should not automatically deprive the person concerned of the right to vote, or to make a will, or to consent or refuse consent to any intervention in the health field, or to make other decisions of a personal character at any time when his or her capacity permits him or her to do so.”

16. Opinion no. 190/2002 of the European Commission for Democracy through Law (Venice Commission) on the Code of Good Practice in Electoral Matters (“Opinion no. 190/2002”) provides as follows:

I.1. Universal suffrage – 1.1. Rule and exceptions

d. Deprivation of the right to vote and to be elected:

“i. provision may be made for depriving individuals of their right to vote and to be elected, but only subject to the following cumulative conditions:

ii. it must be provided for by law;

iii. the proportionality principle must be observed; conditions for depriving individuals of the right to stand for election may be less strict than for disenfranchising them;

iv. The deprivation must be based on mental incapacity or a criminal conviction for a serious offence.

v. Furthermore, the withdrawal of political rights or finding of mental incapacity may only be imposed by express decision of a court of law.”

17. The Council of Europe Recommendation R(2006)5 of the Committee of Ministers to Member States on the Council of Europe Action Plan to Promote the Rights and Full Participation of People with Disabilities in Society: Improving the Quality of Life of People with Disabilities in Europe 2006-2015 (adopted on 5 April 2006) (“Recommendation R(2006)5”) provides as follows:

3.1. Action line No.1: Participation in political and public life

3.1.3. Specific actions by member states

“... iii. to ensure that no person with a disability is excluded from the right to vote or to stand for election on the basis of her/his disability; ...”

THE LAW

I. ALLEGED VIOLATION OF ARTICLE 3 OF PROTOCOL NO. 1 TO THE CONVENTION

18. The applicant complained that the disenfranchisement, imposed on him because he was under partial guardianship for manic depression, constituted an unjustified deprivation of his right to vote, which was not susceptible to any remedy since it was prescribed by the Constitution, and which was discriminatory in nature. He relied on Article 3 of Protocol No. 1, read alone or in conjunction with Articles 13 and 14 of the Convention.

19. The Government contested those arguments.

20. The Court considers that the application falls to be examined under Article 3 of Protocol No. 1 (see, mutatis mutandis, Hirst v. the United Kingdom (no. 2), no. 74025/01, §§ 53 and 54, 30 March 2004) which provides as relevant:

“The High Contracting Parties undertake to hold free elections at reasonable intervals by secret ballot, under conditions which will ensure the free expression of the opinion of the people in the choice of the legislature.”

A. Admissibility

21. The Government submitted that the application should be rejected for non-exhaustion of domestic remedies, since the applicant had not appealed against his placement under guardianship (see paragraph 7 above).

22. The applicant submitted that he had accepted the necessity of his placement under partial guardianship in view of his mental ailment; therefore, he had not appealed against the District Court's decision. The purpose of the present application was solely to challenge the fact that as a person placed under guardianship he had automatically lost his right to vote. To challenging his guardianship was not an effective remedy to this problem; guardianship proceedings are not concerned as such with one's right to vote. Only a full restoration of the applicant's legal capacity would restore his right to vote, which however was neither possible (since he suffers from a mental disability) nor desirable (since he would lose the legal protection provided by guardianship).

23. The Court notes that the applicant accepted the necessity of his placement under partial guardianship and that, therefore, he did not appeal against it. It observes that the subject matter of the application is not the guardianship measure, but its automatic consequence prescribed in the Constitution (see paragraph 11 above), namely the applicant's disenfranchisement. The Government have not pointed to any remedy capable of redressing this latter issue. It follows that the application cannot be rejected for non-exhaustion of domestic remedies. Moreover, it is not manifestly ill-founded within the meaning of Article 35 § 3 of the Convention or inadmissible on any other grounds. It must therefore be declared admissible.

B. Merits

1. The parties' submissions

a. The Government

24. The Government submitted that the rights under Article 3 of Protocol No. 1 are not absolute and might be restricted under certain conditions. The Contracting States might specify the conditions of active and passive suffrage in their domestic law and enjoyed a wide margin of appreciation in this respect, although those conditions must not restrict the rights in question to such an extent that their very substance was affected. The grounds for exclusion from the right to vote (Article 70(5) of the Constitution, see paragraph 11 above) had been incorporated into the Constitution by Act no. 31 of 1989. According to the reasoning of the Act, its purpose had been to regulate the basic rights and obligations in the spirit of international human rights instruments, including the Universal Declaration of Human Rights and the International Covenant on Civil and Political Rights.

25. In identifying those eligible to vote, the general practice was to set a minimum age requirement, normally that of majority, whereby States automatically excluded from the right to vote all underage citizens (although assessed individually, several minors could be found mature enough to participate in public affairs). The objective was to ensure that only citizens capable of assessing the consequences of their decisions, capable of making conscious and judicious decisions and vested with other rights linked to the age of majority, should participate in public affairs.

26. The exclusion from the right to vote of persons under guardianship pursued the same legitimate aim. These persons, although adults, lacked the capacity to manage their affairs, including the exercise of their right to vote, owing to their mental state, unsound mind or pathological addiction. When assessing whether to place the applicant under guardianship, the District Court factored into its decision the applicant's resultant exclusion from the right to vote, pursuant to the constitutional rule disenfranchising those citizens who were incapable of assessing the consequences of their decisions or of making conscious or judicious decisions.

27. Furthermore, in the Government's view, the prohibition complained of was in compliance with the Venice Commission's Opinion no. 190/2002 (see paragraph 16 above) and cannot therefore be considered disproportionate, all the more so since the applicant's right to vote would be statutorily restored if his placement under guardianship was rescinded at one of the periodical judicial reviews of his condition, or if a motion of the applicant to the same end succeeded in view of his improved mental status.

b. The applicant

28. The applicant accepted in principle that the restriction in question pursued a legitimate aim, as suggested by the Government (see paragraphs 25 and 26 above), without subscribing to the view that people under guardianship in general could not make the responsible choices required for participation in elections. However, he argued that States should enjoy a narrow margin of appreciation in the matter, essentially because any exclusion of people with disabilities from public life must be subject to scrutiny as to whether it was compatible with relevant international human rights requirements, particularly where there had been no substantive debate at the domestic level on the appropriateness of the measure. He added that, with regard to the voting rights of people with disabilities, the historical or political specifics of particular electoral systems played no role.

29. The applicant also submitted that the restriction in question affected 0.75% of the Hungarian population of voting age, which was a substantial group. In reply to the Government's argument in paragraph 25 above, he emphasised that there were important distinctions between minors and people with disabilities, the most significant being that, while an individual assessment of the maturity of all minors would be an unreasonable burden on the authorities, the same could not be said about the fitness to vote of adults under guardianship, whose status was in any event determined in individual judicial proceedings.

30. He further argued that the judicial decision resulting in his placement under guardianship had not been preceded by any particular scrutiny establishing a connection between his mental ailment and his capacity to vote. In his view, there was indeed no such connection, since his condition in no way impeded his capacity to orient himself in political matters. The absence of such scrutiny could be explained by the fact that, in any event, the District Court had no discretion in this regard, the restriction being directly prescribed by the Constitution. This was different from the legislation of several Member States of the Council of Europe including Germany, Austria, Switzerland, France, Italy, Sweden and Spain, where persons under partial guardianship could vote.

31. As regards international law, the applicant submitted, in reply to the Government's argument in paragraph 27 above, that Opinion no. 190/2002 was in fact silent on the issue of whether persons under guardianship could be excluded from the right to vote, but this silence could not be interpreted as permitting a blanket and automatic prohibition on all persons under guardianship. He drew attention to Principle 3.2 of Recommendation R(99)4 (see paragraph 15 above) and Articles 12 and 29 of the CRPD (see paragraph 14 above).

32. The applicant further rejected as outdated the Government's approach according to which all persons with intellectual and psycho-social disability, placed under guardianship, were incapable of independent decision-making. In his view, modern legislation accepted that the decision-making capacity of people with intellectual or mental disabilities should be recognised as much as possible, especially in the field of the right to vote. This approach was reflected in trends in international law, such as the CRPD (see paragraph 14 above). If one were to accept that a blanket and automatic prohibition on the right to vote of people under guardianship was justified because they were, based on their legal status, unable to make conscious and judicious decisions and were unfit to vote, then a large class of citizens would be deprived of the protection provided by Article 3 of Protocol No. 1, without due consideration given to their individual circumstances. This was incompatible with the Court's case-law on the matter (see Hirst v. the United Kingdom (no. 2) [GC], no. 74025/01, ECHR 2005‑IX).

33. Lastly, the applicant submitted that the impugned restriction could be replaced by a less restrictive alternative, such as allowing the courts to address this particular issue in guardianship proceedings or establishing a separate procedure with a view to assessing the fitness to vote of a person under guardianship.

c. The third party

34. The intervener emphasised that the prohibition in question was not only at variance with Recommendation R(2006)5 (see paragraph 17 above), but was also not in compliance with Articles 12 and 29 of the CRPD (see paragraph 14 above), which was the first legally binding instrument in international law guaranteeing the comprehensive protection of the rights of persons with disabilities. This convention, signed by the European Community on 30 March 2007, represented the practice of European States which should be considered when interpreting Article 3 of Protocol No. 1.

d. The applicant's comments on the third-party intervention

35. The applicant agreed with the intervener that the rights under the Convention of those with disabilities should be interpreted in the light of the CRPD (see paragraph 14 above). He considered himself mentally disabled and, as such, should benefit from the protection afforded by the CRPD. The restriction imposed on him is incompatible with the CRPD's spirit and text, in particular its Articles 12 and 29.

2. The Court's assessment

a. General principles

36. The Court refers to its case-law in the matter, as outlined in the judgment of Hirst v. the United Kingdom (no. 2) [GC], (op.cit.):

“57. [T]he Court has established that [Article 3 of Protocol No. 1] guarantees individual rights, including the right to vote and to stand for election (see Mathieu-Mohin and Clerfayt v. Belgium, judgment of 2 March 1987, Series A no. 113, pp. 22-23, §§ 46-51). ...

58. The ... rights guaranteed under Article 3 of Protocol No. 1 are crucial to establishing and maintaining the foundations of an effective and meaningful democracy governed by the rule of law ...

59. ... [T]he right to vote is not a privilege. In the twenty-first century, the presumption in a democratic State must be in favour of inclusion. ... Universal suffrage has become the basic principle (see Mathieu-Mohin and Clerfayt, cited above, p. 23, § 51, citing X v. Germany, no. 2728/66, Commission decision of 6 October 1967, Collection 25, pp. 38-41).

60. Nonetheless, the rights bestowed by Article 3 of Protocol No. 1 are not absolute. There is room for implied limitations and Contracting States must be allowed a margin of appreciation in this sphere.

61. ... The Court reaffirms that the margin in this area is wide (see Mathieu-Mohin and Clerfayt, cited above, p. 23, § 52, and, more recently, Matthews v. the United Kingdom [GC], no. 24833/94, § 63, ECHR 1999-I; see also Labita v. Italy [GC], no. 26772/95, § 201, ECHR 2000-IV, and Podkolzina v. Latvia, no. 46726/99, § 33, ECHR 2002-II). ...

62. It is, however, for the Court to determine in the last resort whether the requirements of Article 3 of Protocol No. 1 have been complied with; it has to satisfy itself that the conditions do not curtail the rights in question to such an extent as to impair their very essence and deprive them of their effectiveness; that they are imposed in pursuit of a legitimate aim; and that the means employed are not disproportionate (see Mathieu-Mohin and Clerfayt, p. 23, § 52). In particular, any conditions imposed must not thwart the free expression of the people in the choice of the legislature – in other words, they must reflect, or not run counter to, the concern to maintain the integrity and effectiveness of an electoral procedure aimed at identifying the will of the people through universal suffrage. For example, the imposition of a minimum age may be envisaged with a view to ensuring the maturity of those participating in the electoral process or, in some circumstances, eligibility may be geared to criteria, such as residence, to identify those with sufficiently continuous or close links to, or a stake in, the country concerned (see Hilbe v. Liechtenstein (dec.), no. 31981/96, ECHR 1999-VI, and Melnychenko v. Ukraine, no. 17707/02, § 56, ECHR 2004-X). Any departure from the principle of universal suffrage risks undermining the democratic validity of the legislature thus elected and the laws it promulgates. Exclusion of any groups or categories of the general population must accordingly be reconcilable with the underlying purposes of Article 3 of Protocol No. 1 (see, mutatis mutandis, Aziz v. Cyprus, no. 69949/01, § 28, ECHR 2004-V).”

b. Application of those principles to the present case

37. The Court will therefore determine whether the measure in question pursued a legitimate aim in a proportionate manner having regard to the principles identified above.

(i) Legitimate aim

38. The Court points out that Article 3 of Protocol No. 1 does not, like other provisions of the Convention, specify or limit the aims which a restriction must pursue and that a wide range of purposes may therefore be compatible with Article 3. The Government submitted that the measure complained of pursued the legitimate aim of ensuring that only citizens capable of assessing the consequences of their decisions and making conscious and judicious decisions should participate in public affairs (see paragraphs 25 and 26 above). The applicant accepted this view (see paragraph 28 above) and the Court sees no reason to hold otherwise. It is therefore satisfied that the measure pursued a legitimate aim.

(ii) Proportionality

39. The Court notes that the restriction in question does not distinguish between those under total and those under partial guardianship (see paragraph 11 above), and is removed once guardianship is terminated (see the Government's submission in paragraph 27 above, not disputed by the applicant). However, it observes the applicant's assertion in paragraph 29 above, not refuted by the Government, that 0.75% of the Hungarian population of voting age is concerned by disenfranchisement on account of being under guardianship in a manner which is indiscriminate. It finds this to be a significant figure, and it cannot be claimed that the bar is negligible in its effects.

40. The Government argued, relying on the margin of appreciation, that it must be permissible for the legislature to establish rules ensuring that only those who are capable of assessing the consequences of their decisions and making conscious and judicious decisions should participate in public affairs.

41. The Court accepts that this is an area in which, generally, a wide margin of appreciation should be granted to the national legislature in determining whether restrictions on the right to vote can be justified in modern times and, if so, how a fair balance is to be struck. In particular, it should be for the legislature to decide as to what procedure should be tailored to assessing the fitness to vote of mentally disabled persons. The Court observes that there is no evidence that the Hungarian legislature has ever sought to weigh the competing interests or to assess the proportionality of the restriction as it stands.

42. The Court cannot accept, however, that an absolute bar on voting by any person under partial guardianship, irrespective of his or her actual faculties, falls within an acceptable margin of appreciation. Indeed, while the Court reiterates that this margin of appreciation is wide, it is not all-embracing (Hirst v. the United Kingdom (no. 2) [GC], op. cit., § 82). In addition, if a restriction on fundamental rights applies to a particularly vulnerable group in society, who have suffered considerable discrimination in the past, such as the mentally disabled, then the State's margin of appreciation is substantially narrower and it must have very weighty reasons for the restrictions in question (cf. also the example of those suffering different treatment on the ground of their gender - Abdulaziz, Cabales and Balkandali v. the United Kingdom, 28 May 1985, § 78, Series A no. 94, race - D.H. and Others v. the Czech Republic [GC], no. 57325/00, § 182, ECHR 2007‑..., or sexual orientation - E.B. v. France [GC], no. 43546/02, § 94, ECHR 2008‑...). The reason for this approach, which questions certain classifications per se, is that such groups were historically subject to prejudice with lasting consequences, resulting in their social exclusion. Such prejudice may entail legislative stereotyping which prohibits the individualised evaluation of their capacities and needs (cf. Shtukaturov v. Russia, no. 44009/05, § 95, 27 March 2008).

43. The applicant in the present case lost his right to vote as the result of the imposition of an automatic, blanket restriction on the franchise of those under partial guardianship. He may therefore claim to be a victim of the measure. The Court cannot speculate as to whether the applicant would still have been deprived of the right to vote even if a more limited restriction on the rights of the mentally disabled had been imposed in compliance with the requirements of Article 3 of Protocol No. 1 (see mutatis mutandis Hirst v. the United Kingdom (no. 2), op.cit, §§ 48 to 52).

44. The Court further considers that the treatment as a single class of those with intellectual or mental disabilities is a questionable classification, and the curtailment of their rights must be subject to strict scrutiny. This approach is reflected in other instruments of international law, referred to above (paragraphs 14-17). The Court therefore concludes that an indiscriminate removal of voting rights, without an individualised judicial evaluation and solely based on a mental disability necessitating partial guardianship, cannot be considered compatible with the legitimate grounds for restricting the right to vote.

There has accordingly been a violation of Article 3 of Protocol No. 1 to the Convention.

II. APPLICATION OF ARTICLE 41 OF THE CONVENTION

45. Article 41 of the Convention provides:

“If the Court finds that there has been a violation of the Convention or the Protocols thereto, and if the internal law of the High Contracting Party concerned allows only partial reparation to be made, the Court shall, if necessary, afford just satisfaction to the injured party.”

A. Damage

46. The applicant claimed 10,000 euros (EUR) in respect of non-pecuniary damage.

47. The Government contested this claim.

48. The Court considers that the applicant must have suffered some non-pecuniary damage and awards him, on an equitable basis, EUR 3,000 under this head.

B. Costs and expenses

49. The applicant also claimed EUR 7,500 for the costs and expenses incurred before the domestic authorities and the Court. This sum corresponds to 75 hours of legal work, according to the time-sheet submitted, billable by his representative and charged at an hourly rate of EUR 100.

50. The Government contested this claim.

51. According to the Court's case-law, an applicant is entitled to the reimbursement of costs and expenses only in so far as it has been shown that these have been actually and necessarily incurred and were reasonable as to quantum. In the present case, regard being had to the documents in its possession and the above criteria, the Court considers it reasonable to award the sum of EUR 5,000 covering costs under all heads.

C. Default interest

52. The Court considers it appropriate that the default interest should be based on the marginal lending rate of the European Central Bank, to which should be added three percentage points.

FOR THESE REASONS, THE COURT UNANIMOUSLY

1. Declares the application admissible;

2. Holds that there has been a violation of Article 3 of Protocol No. 1 of the Convention;

3. Holds

(a) that the respondent State is to pay the applicant, within three months from the date on which the judgment becomes final in accordance with Article 44 § 2 of the Convention, the following amounts, to be converted into Hungarian forints at the rate applicable at the date of settlement:

(i) EUR 3,000 (three thousand euros), plus any tax that may be chargeable, in respect of non-pecuniary damage;

(ii) EUR 5,000 (five thousand euros), plus any tax that may be chargeable to the applicant, in respect of costs and expenses;

(b) that from the expiry of the above-mentioned three months until settlement simple interest shall be payable on the above amounts at a rate equal to the marginal lending rate of the European Central Bank during the default period plus three percentage points;

4. Dismisses the remainder of the applicant's claim for just satisfaction.

Done in English, and notified in writing on 20 May 2010, pursuant to Rule 77 §§ 2 and 3 of the Rules of Court.

Sally Dollé Françoise Tulkens
Registrar President

Nema povezane prakse za ovu presudu.

Sažmi komentare

Komentari

Relevantni komentari iz drugih presuda

Član 41 | DIC | Pogosjan i Bagdasarjan protiv Jermenije

Presuda je povezana sa rešenjem Rev 3033/2019 od 05.09.2019. Vrhovnog kasacionog suda, kojim se odbacuje kao nedozvolјena revizija tužene izjavlјena protiv presude Višeg suda u Vranju Gž 3017/18 od 08.02.2019. godine.

Presudom Osnovnog suda u Vranju Prr1. 65/17 od 18.04.2018. godine, stavom prvim izreke, tužena je obavezana da tužiocu naknadi štetu koja je izazvana povredom prava na suđenje u razumnom roku u predmetu Osnovnog suda u Vranju I 1022/09 u iznosu od 69.702,00 dinara, na ime troškova parničnog postupka u iznosu od 27.376,00 dinara i na ime troškova izvršnog postupka u iznosu od 19.600,00 dinara, pripadajućom kamatom. Stavom drugim izreke tužena je obavezana da tužiocu naknadi troškove parničnog postupka u iznosu od 30.000,00 dinara sa zakonskom zateznom kamatom od izvršnosti presude do isplate.
Presudom Višeg suda u Vranju Gž 3017/18 od 08.02.2019. godine, stavom prvim izreke potvrđena je prvostepena presuda u delu u kom je odlučeno o glavnoj stvari, dok je preinačena odluka o troškovima parničnog postupka.

Rešenje je dostupno u javnoj bazi sudske prakse ovde

Član 41 | DIC | Pogosjan i Bagdasarjan protiv Jermenije

Presuda je povezana sa rešenjem Rev 627/2020 od 07.02.2020. Vrhovnog kasacionog suda, kojim se odbacuje kao nedozvolјena revizija predlagača izjavlјena protiv rešenja Višeg suda u Leskovcu Ržg 216/19 od 22.11.2019. godine.

Rešenjem Višeg suda u Leskovcu Ržg 216/19 od 22.11.2019. godine, odbijena je žalba punomoćnika predlagača izjavlјena protiv rešenja Osnovnog suda u Leskovcu R4 I 109/19 od 09.09.2019. godine, kojim je odbijen prigovor predlagača za ubrzanje postupka, zbog povrede prava na suđenje u razumnom roku u predmetu tog suda I 7838/10, kao neosnovan.
Protiv navedenog rešenja, predlagač je blagovremeno izjavila reviziju zbog bitne povrede odredaba parničnog postupka, pogrešnog i nepotpuno utvrđenog činjeničnog stanja i pogrešne primene materijalnog prava, s tim što je predložila da se revizija smatra izuzetno dozvolјenom, u skladu sa odredbom član 404. ZPP.

Rešenje je dostupno u javnoj bazi sudske prakse ovde

Član 41 | DIC | Stojanović protiv Hrvatske

Presuda je povezana sa rešenjem Rev 3050/2019 od 18.09.2019. godine godine, Vrhovnog kasacionog suda, kojim se odbacuje revizija tužene izjavlјena protiv presude Višeg suda u Vranju Gž 1751/18 od 13.11.2018. godine i odbija kao neosnovan zahtev tužioca za naknadu troškova odgovora na reviziju.

Presudom Osnovnog suda u Vranju Prr1 22/17 od 09.02.2018. godine, obavezana je tužena da tužiocu plati na ime naknade imovinske štete izazvane povredom prava na suđenje u razumnom roku u predmetu Opštinskog suda u Vranju
I br. 1012/09 (ranije I. br. 850/05) iznose sa zateznom kamatom od dospeća pa do isplate bliže navedene u izreci pod 1. Tužana je obavezana da tužiocu na ime troškova parničnog postupka plati iznos od 24.000,00 dinara.
Viši sud u Vranju je presudom Gž 1751/18 od 13.11.2018. godine odbio kao neosnovanu žalbu tužene i potvrdio presudu Osnovnog suda u Vranju Prr1 22/17 od 09.02.2018. godine. Odbijen je zahtev tužene za naknadu troškova drugostepenog postupka.

Rešenje je dostupno u javnoj bazi sudske prakse ovde